Қола дәуірі. Ескерткіштер кешені Лисаков қаласы маңайындағы Тобыл өзенінің оң және сол жақ жағалауында орналасқан, бір қоныс пен жеті қорым қамтылған.

1983 жылы Тобыл өзенінің оң жағалауындағы жартасқа шығар жерінде лисаковтық оқушы С.Яцуко қола дәуірінің қонысын кездейсоқ тауып алған болатын. Ескерткіштер Қостанай облыстық ескерткіштерді қорғау инспекциясының қызметкері А. П. Мазниченко зерттеді. Елді-мекен өзеннің жағалық сызығының бүліну аймағында болды. Құтқару археологиялық жұмыстарын 1985 жылы В. В. Варфоломеевтың жетекшілігімен академик Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Лисаков археологиялық экспедициясы отрядымен басталды. 1986 жылдан бүгінгі күнге дейін Лисаков округіндегі ескерткіштерді зерттеуге ҚарМУ жанындағы Сарыарқа археологиялық институтының ғылыми қызметкері Э. Р. Усманова жетекшілік етеді. Зерттеу кураторы археолог А. С. Суслов (Лисаковск қ.).

Әр түрлі уақытта Лисаков округіндегі ескерткіштерді қазуға Қарағанды археологтары – В. Г. Ломан, И. А. Кукушкин, М. В. Бедельбаева, А. П. Мазниченко, В. А. Новоженов, А. Ю. Чиндин; қостанайлық – Г. Колбин, А. Колбин, И. Шевнина, Г. Базарбаева, Б. Хасенова, астаналық – В. В. Воловинский, И. Воловинская қатысан. Ескерткішті зерттеуге Ресейдің археологтары мен мамандары – Е. Переводчикова, И. Ксенофонтова, А. Акулов, В. Федоров, М. Скрипникова, Н.Павлов, У.Трейнер, О.Никулина, Г.Евдокимов; шет елден-Alicia Ventresca Miller, Irina Panyushkina өз үлестерін қосты. Лисаковский I қорымы 1986 жылы қазылды. Кейінгі жылдары басқа алты қорым зерттеледі. Қола дәуірінен кейінгі орта ғасырға дейінгі және этнографиялық қазіргі заманғы әр түрлі кезеңдік жерлеу ескерткіштерінің көп болуы Тобыл өзенінің жағалық сызығының бойымен және 10-12 шақырым радиуста қала айналасына шоғырланғанын көрсетеді.

Баяғыда, үш мың жыл бұрын бұл орынды Андроновшылар өз рәсімдерін өткізу үшін таңдап алған. Таңдау кездейсоқ емес: Тобыл өзені толық, төменгі жайылымдағы ыңғайлы жайылымдар, сазға бай. Жағадағы жартас тасының жоғары үстірті және қызыл түсі ұзақ уақыт бойы адамдардың бір ғана емес, бірнеше ұрпақтарын осында тартып келеді. Қызыл түсті, туфтан шыққан тас жерлеу және ғибадат құрылымдарын салу үшін қолданылды. Жердің ежелгі сакральды мәні “Қызылжар” түрік атауында бекітілген – Қызыл үзіліс.

Жалпы көлемі 1 500 шаршы метрге жуық төрт тұрғын үй, қола дәуірінің 233 жерлеу орны қазылды. Лисаков II, III, IV, V төрт қорымы сол жағалауда, Лисаков I, VI, VII – басқа үш қорымы оң жағалауда орналасқан. Алты қорымның жерлеу рәсімі Алакөл жерлеу дәстүрінде жасалған. Лисаков I қорымында екі жерлеу дәстүрі: федоров және алакөлде жүзеге асырылған. Лисаковск ескерткіштерінің радиокарбондық хронологиясы алакөл және федоров халқының б. з.б. 1780-1660 жж. кезеңінде қатар өмір сүруін растады. Жерлеу алаңдары кем дегенде 120 жыл бойы пайдаланылды. Ерте темір ғасыры мен ерте орта ғасырдағы бірнеше жерлеу құрылыстары зерттелді: «мұрты» қорған және «қыпшақ жауынгері» жерленген қорған.

Қола дәуірінің жерлеу орындары андронов салт дәстүрлерінің стереотиптерінде орындалған-жерлеу құрылысы (қорған-қоршау), қайтыс болған (мәйіт салу немесе мәйіт өртеу тәсілі бойынша жерленген), жерлеу құрал-саймандары, құрбандық шалу кешендері. Символдық жерлеудің ерекше санаты – кенотаф, қайтыс болған адамның сүйектері жоқ немесе оның символдық орын басушы заттардан тұрады. Бас сүйектің табынуы түріндегі ерекше символизм алакөл жерлеу орындарында көрінеді-бұл кефалотафия – жеке көмілген бас сүйек немесе оның бөліктері.

Табылған заттай материал Лисаков Жоғарғы Тобыл тарихы мен мәдениеті мұражайының археологиялық коллекциясын құрайды. Бұл керамикалық ыдыстар (шамамен 300 дана), сақиналар түріндегі алтын зергерлік бұйымдар (30 дана), қола әшекейлер – сақиналар, білезіктер, аспалар, шашқа арналған әшекейлер (шамамен 80 дана). Жергілікті топырақ қасиетінің арқасында жерлеу камераларында ағаш құрылымдар, тоқыма бөлшектері мен киім зері бөлшектерінің қалдықтары және сирек кездесетін олжа-ағаш ұстын табылды, шамамен, құнарландыру мәдениетіне арналған рәсімге қолданылған. Б. з. д. ІІ мыңжылдықта андроновтықтар кеңістігін сакралды игеру жоспарында жерлеу нысаны – оба күмбезін “еліктеу” түрінде-қорған – қоршау орналастыру заңын көтерген алғашқылар болып табылады. Одан кейінгі барлық халықтар – сақ және түріктер-тек қана оны қайталап, сол арқылы діни қатыстылығынан тәуелсіз дала менталитетінің негізгі сипаттарының бірін: кеңістікті көрудің және оны қорған түрінде таңбалаудың ерекше тәсілі етіп бекітті.

Жергілікті маңызы бар археологиялық ескерткіші. Қажылық және туризм объектісі.

Елді мекеннің GPS-координаттары: N 52°33’30.78″ E 62°28’39.00″

Қорымның GPS-координаттары: N 52°33’26.96″ E 62°28’25.99″

Әдебиет

Панюшкина И. П. қола дәуіріндегі қорымдардың жасы / / Лисаков аймағының ескерткіштері: археологиялық сюжеттер. / ред. жауабы Э.Р.Усманова.- Қарағанды-Лисаковск: Tengri Ltd, 2013. – 336 б.

Смирнов Ю.А.Лабиринт. Әдейі жерлеу морфологиясы. – М.: ИВЛ, 1997. – 279 б.

Э.Р.Усманова. Жерлеу рәсімі: орны мен таңбасы // Лисаков аймағы ескерткіштерінің: археологиялық сюжеттер. / ред. жауабы Э.Р.Усманова – Қарағанды-Лисаковск: Tengri Ltd, 2013. – 336 б.

Э. Р. Усманова,
Лисаков археологиялық экспедиция жетекшісі,
Лисаков қаласының құрметті азаматы,
ҚР құрметті мәдениет қайраткері.
(Қарағанды қ.)

Фотосуреттер тізімі

Тобыл Өзені. Лисаков қола дәуірі кешенінің орналасу кеңістігі.

Сурет Э. Р. Усманова

Лисаков бейіті VII. Жерлеу құрылысы. Ашылғаннан кейінгі түрі. Сурет Э. Р. Усманова

Лисаков III бейіті. Жерлеу. Сурет Э. Р. Усманова