Талисман, оберег – ТҰМАР

Ұлы даланың ежелгі өнері мен технологиясының мұражайы

Көшпенділер сиқыры

Зергерлік әшекейлер-қазақтардың материалдық және рухани мәдениетін зерттеудің маңызды көзі. «Амулет-тұмарларының» шығу тегі бойынша көшпенділердің сиқырлы көріністеріне байланысты зергерлік әшекейлердің түрі ретінде қарастыруға болады.

Қазақ тұмарлары төрт негізгі нысанмен ұсынылған: үшбұрышты амулет (тұмарша), тікбұрышты қолтықша (қолтықша), түтікті (бойтұмар), күрделі үшбұрышты түтікті. Тұмардың нысаны оның әдет-ғұрыптық қасиеттерімен ерекшеленді. Шеңбер күн немесе айды бейнелейді. Квадрат -жер (жарық жағы). Үшбұрыш, ең көп таралған классикалық пішін, көз тимеушілік сиқырымен байланысты болды. Қазақтар тұмарды алтыннан, күмістен, теріден немесе қымбат матадан жасаған.

Лисаков Жоғарғы Тобыл маңы тарихы мен мәдениеті мұражайының қорында үш тұмар бар – екеуі күмістен, біреуі маржаннан және ақ түсті металдан тұрады.

Өкінішке орай, мұражай қызметкерлері осы немесе басқа заттардың кімге тиесілі екенін, қай оқиғамен байланысты екенін біле бермейді. Бақытымызға орай, бір тұмар туралы кейбір ақпарат бар. Суретте бейнеленген тұмардың иесі, Көкшетау қаласының болыстық басқарушысының қызы Ақыш Зіргар болды, ол біздің атақты жерлесіміз, қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлихановтың туысы болды. Технологияға қарағанда, өнім Батыс Қазақстанда жасалған. 875, 800 және 500 сынамалы күміс қолданылған. Үшбұрыштың іші қуыс, қорғау функциясын күшейту үшін ішіне тас дәнекерленген.

Үшбұрышты нысандағы тұмардың бес салпыншағы бар: үшеуі жапырақшалар түрінде және екеуі монеталармен: біреуі – 1933 жылғы 10 тиын; екіншісі – 1897 жылғы 2 тиын. (Айтпақшы, мұражайда әлі де монеталар қолданылған әшекейлер бар: Екатерина II, Николай I, КСРО-ның алғашқы онжылдықтарының уақыттары).

Алқа Жезқазған қаласында 1993 жылы алынған. Біздің мұражайға Лисаков қаласының Құрметті азаматы, Лисаков археологиялық экспедициясының бастығы Э.Р. Усманова сыйға тартты.

Бұл Тұмар, сондай – ақ Көкшетау болыстық басқарушысының қызы Ақыш Зіргардың басқа да күміс әшекейлері Лисаков мұражайының зергерлік бұйымдары топтамасының аса құнды заттары болып табылады. Бүгінгі күні коллекцияға барлығы 171 зат: білезіктер, ілгектер, аспалар және ою-өрнекті әшекейлер, түймелер, бас киімдерге, сырғаларға, жүзіктер мен сақиналарға, әйелдердің белдігі мен белдік жапсырмалары кіреді.

Басқа көркем өнерден айырмашылығы – қола, күміс, алтыннан жасалған зергерлік өнер туындылары уақыттың жойқын әсеріне төтеп бере алды және бүгінгі күнге дейін сақталды.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Жоғары Тобыл тарихы мен мәдениеті Лисаков мұражайының зергерлік әшекейлер жиынтығында Қазақстан, Башқұрт, Қырғыз және Түркімен халықтарының күміс әшекейлері ұсынылған.